مهر وسیله‌ای است با نقش، علامت یا نوشته‌ای برجسته یا کنده‌کاری شده، به صورت معکوس و از جنس نگین ، فلز، چوب ، پلاستیک ، -صابون و یا از همه پست تر از جنس کشک که برای تایید امضاء، اعتبار بخشیدن به سند یا چاپ دستی، آن را به مرکب آغشته کرده و با فشار بر روی کاغذ یا چیز دیگری مانند آن، نوشته یا نشان را به آن منتقل می‌کنند.
در گذشته، بزرگان معمولا مهر خود را بر روی انگشتری حک میکردند و پیوسته با خود داشتند.به عبارت دیگر ، پیش از آنکه مهرهای امروزی مرسوم شود، بیشتر مهرها را بر روی نگین انگشتری با فلزی به شکل انگشتر می‌ساختند و نقش دلخواه خود را بر روی آن حک میکردند.این نقش مهر، ممکن بود نام دارنده مهر، شکلی از اشکال هندسی یا تصویر حیوان یا گیاهی یا جمله‌ای خاص و ارزشمند، نزد دارنده مهر باشد.
تاریخچه مهر
با توجه به تاریخچه مهر قدیمی ترین طرحهای مهرها و نقش مهرهای باستان، نقوش هندسی بودند که با تکنیک ضعیف و ابزار ساده روی توده‌های گلی نقش می‌بستند و بدین ترتیب مالکیت شیء را نمایش می‌دادند. مهر در واقع امضایی بود مربوط به افراد مختلف و نمایشی از قدرت اجتماعی که سیستم اقتصادی جامعه را نظم می‌بخشید. مهرها ی اولیه از قلوه سنگهای کف رودخانه ساخته می‌شدند.
انواع مهر اولیه
در میان مهرها و نقش مهرهای باستان بطور کلی می توان دو نوع مهر را تشخیص داد: مهرهای استامپی و مهرهای استوانه‌ای. تصاویر روی مهرهای استامپی با قدمتی در حدود ۶۰۰۰ قبل از میلاد به صورت مثبت یا منفی (بسته به جهت حرکت دادن و غلطاندن آن روی گل) حکاکی می‌شد. آثار کتیبه دار یافت شده از منطقه بین النهرین اطلاعات اجمالی در مورد چگونگی تربیت و آموزش حکاکان، کیفیت کار و مواد سازنده مهر و جایگاه حکاکان در جامعه را به ما نشان می‌دهند.
قدیمی ترین مهر استامپی
قدیمی ترین مهر از نوع استامپی با قدمتی در حدود ۶۰۰۰ قبل از میلاد در دهکده‌های نوسنگی بین النهرین شمالی، آسیای صغیر و لوانت به دست آمده است که احتمال می‌دهند از آن برای رنگ کردن پارچه‌ها یا بدن آدمی استفاده می‌شده است. در بین النهرین مهرهای استامپی روی توده‌های گلی که به دور طنابی پیچیده شده بود و برای حفاظت در پوش ظرف به کار می‌رفت به دست آمده است. یافتۀ باستان شناختی بخشی از گردن یک کوزه ذخیره آذوقه که با گل مهر و موم شده بود را نشان می دهد.
جنس اولین مهر
با توجه به آنچه در تاریخچه مهر آمده است اولین مهرها احتمالا از قلوه سنگهای کف رودخانه ساخته شده اند که طرحهای هندسی و حیوانات روی آنها حکاکی شده است. برخی از مهرها به شکل حیوانات مختلف چون جوجه تیغی بودند که احتمالا جنبه جادویی و آئینی داشتند. تصاویر انسانی را می‌توان روی مهرهای دوره عبید (۳۶۰۰-۵۰۰۰ ق.م) مشاهده کرد. در هزاره چهارم قبل از میلاد جنس مهرها تغییر کرد و از گل پخته، سنگ گچ، سنگ مرمر سفید و شیری رنگ در ساخت مهرها استفاده شد. در دوران‌های بعد از سنگهایی چون سنگ آهن، سنگ یمانی قرمز یا خاکستری، سنگ یشم، سنگ سلیمانی، لاجورد و همچنین استخوان و عاج و عقیق نیز استفاده می‌شد. شکل مهرها متفاوت بوده به صورت دکمه‌ای، نیمه‌کروی، بیضی، مخروطی، مکعب و مستطیل مشاهده شده است.
کهن ترین مهر استامپی در ایران
با توجه به تاریخچه مهر کهن‌ترین نمونه‌های مهر استامپی در ایران از طبقه III تپه سیلک کاشان، طبقه I حصار دامغان، تل باکون A، طبقه I گیان نهاوند و شوش I به دست آمده است. این مهرها دارای نقوش هندسی ساده یا مخطط تزئینی و نقوش تلفیقی از خطوط مارپیچ، صلیبی، مثلث‌های کوچک و دوایر تودرتو هستند. در تپه سیلک از عمق ۸ تا ۱۱ متری مهرهایی از جنس سنگ همراه با تعدادی اشیاء سنگی کوچک چون هاون، گرز، چاقو و اره سنگی به دست آمده است.
مهر استوانه ای
از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد همزمان با آغاز شهر نشینی و شکل گیری تمدن‌های اوروک و جمدت النصر مهر استوانه‌ای در جنوب میان رودان ظاهر شد. رشد جمعیت و گسترش مبادلات تجاری با مناطق همجوار و دوردست، ظهور خط و نیاز بشری از جمله دلایل ظهور مهرها و نقش مهرها است. مارک براندر که روی مهرهای قدیم اوروک کار کرده معتقد است که هر دسته از نقوش به گروه خاصی از جامعه تعلق داشته است. مثلا نقش مرد ریش دار با نواری دور سر و دامنی با خطوط مورب نمایانگر شاه یا کاهن است که در مراسم آیینی نقش مهمی را بازی می‌کرده است. او به طور نمادی پرورش دهنده گیاهان است.
مهرهای جمدت النصر بیشتر جنبه اداری داشته و نقوش روی آنها از زندگی روزمره و فعالیتهایی چون ریسندگی، بافندگی، سفالگری به دست زنان و انجام مراسم مذهبی است. مهرهای استوانه‌ای این دوره نمایانگر ارتباط تجاری بین مناطقی چون شوش، سوریه و مصر است. دو نمونه مهر یافت شده از شوش نمایانگر ارتباط این منطقه با همسایه غربی، بین النهرین، است.
قدیمی ترین مهر های کتیبه دار
در تاریخچه مهر آمده است که کهن ترین مهرها و نقش مهرهای باستان کتیبه دار از سه منطقه اور، اوروک و جمدت النصر به دست آمده اند و تاریخی در حدود هزاره سوم ق.م دارند. کتیبه‌ها در آغاز ساده و کوتاه بوده و بعد‌ها طولانی شده و نام، نام فامیل و شغل را در بر می‌گرفته است. در برخی کتیبه‌ها نام الهه‌ها و خدایان و شاهان حک شده است.
نقوش متداول روی مهرهای استوانه‌ای هزاره سوم قبل از میلاد را نقش خدایان نیمه انسان و نیمه حیوان تشکیل می‌دادند. از اواسط هزاره دوم ق.م مهر های استوانه‌ای در بین النهرین کم کم جای خود را به مهرهای استامپی داد که تا اوسط هزاره اول به عنوان شکل حاکم باقی ماندند، که از این تاریخ به بعد همراه با مهرهای استوانه‌ای مورد استفاده قرار گرفته اند.
در آشور جدید طرحها ظریف تر با تزئینات خاص اما به صورت کوچکتری ظاهر شدند. بیشتر آنها مبارزه خدایان افسانه‌ای مانند ایشتا، مردوک و خدای آشور را که شکل انسان بالدار و فروهر ترسیم شده اند نشان می‌دهند.
اشکال مذهبی در مهر
در بابل در هزاره اول قبل از میلاد مهرهای استامپی دارای صحنه‌های مذهبی بودند و معمولا پرستش‌کنندگان را در مقابل سکوی قربانی که مظهر خدای مردوک بود به حالت نیمرخ نمایش می‌داند. در سال ۱۸۷۸ میلادی منانت با بررسی تعدادی از مهرها و اثر مهرها که دارای نقوش انسانی در مقابل آتشدان بودند به این نتیجه رسید که این نقوش در بابل جدید در بین النهرین و دوره هخامنشی در ایران در روی مهرها و کتیبه های بابلی به طور قابل ملاحظه‌ای استفاده شده است. در زمان داریوش اول در بابل کار ساخت این گونه مهرها متوقف و مهرهای خاص هخامنشی یا ایرانی جانشین آن شد.
آرتور پوپ دو نوع شکل برای مهرهای استامپی مشخص می‌کند : مخروطی و سوسکی شکل. مخروطی از بابل جدید الهام گرفته ام سوسکی شکل ها هرچند در سوریه و فلسطین و مصر رواج داشتند، اما ابداع جدیدی به شمار می‌رفتند. مهرهای سوسکی شکل دارای کفی مسطح و پشت مدورند.
انواع مهر در باستان
براساس عملکرد مهرها و نقش مهرهای باستان می‌توان آنها را به چند گروه تقسیم کرد:۱- مهرهای شخصی : مهرهایی بودند که هیچگونه محدودیتی در استفاده از آنها برای طبقات مختلف مردم وجود نداشت و شخص بنابر تمایل خود می‌توانست یک یا چند عدد از آنها را داشته باشد.
۲- مهرهای محلی و رسمی : این گروه مهرهای شخصی درباری اند که به طور مسلم نسبت به گروه اول محدوده کوچکتری را شامل می‌شوند.
۳- مهرهای نذری : این گونه مهرها را شاه یا کاهن یا افراد عادی به یک خدا و یا معبد اهدا میکردند که در واقع جزو دارایی او محسوب می‌شدند. گاهی این مهرها به طور ویژه فقط به خدا تعلق داشت. گروهی معتقدند که این گونه مهرها در معاملات رسمی معابد و به وسیله کاهنان مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
بررسی‌های انجام شده در حوزه ی تاریخچه مهر نشان می‌دهد که حکاکان مهرها و نقش مهرهای باستان احتمالاً متعلق به طبقه خاصی در ارتباط با کاخها بودند.
اولین مرحله ساخت مهر، شکل دادن سنگ بود که با ابزار تراشنده تیز صورت می‌گرفت. خراشنده‌های اولیه سنگهایی چون کوارتز و سنگ سمباده بودند. پس از شکل دادن سنگ نوبت به سوراخ کردن آنها می‌رسید که با مته‌های سنگی که دارای نوک کروی یا لوله‌ای بودند صورت می‌گرفت. مرحله بعدی ایجاد طرح روی مهر بود. چگونگی سبک حکاکی در شکل ابزار تاثیر می‌گذاشت. ساده ترین ابزار یک قلم حکاکی با نوک اریب یا تیز بود.
